رتبه بندی عوامل اصلی خطر سقوط از ارتفاع در پروژه های بلند مرتبه سازی
سقوط از سطوح کار در ارتفاع غالبا به عنوان یکی از علل اصلی حوادث شغلی منجر به فوت در صنعت ساخت و ساز است. پیشگیری از این نوع حوادث نه تنها برای کارگران و کارفرمایان، بلکه برای متخصصان بخش سلامت، ایمنی و بهداشت و بیمه شرکتها نیز موضوعی جذاب تلقی می شود. از این ر و هدف این مطالعه، شناسایی و رتبهبندی عوامل این خطر بمنظور فراهم آوردن زمینه پیشگیری از وقوع آن در پروژههای بزرگ ساختمانی میباشد.
روش بررسی: در ابتدا عوامل اصلی خطر سقوط از ارتفاع شناسایی شده و برای هر عامل درخت خطای مجزایی ترسیم گردید. سپس با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (Fuzzy Analytical Hierarchy Process ) و آنالیز درخت خطای فازی (Fuzzy Fault Tree Analysis )در نهایت رتبه بندی شدند.
یافته ها: در صنعت بلند مرتبه سازی، عوامل شخصی بالاترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داد و با توجه به نتایج تحلیل سلسله مراتبی، عوامل بی احتیاطی و سطح هوشیاری پایین، رفتارهای نا ایمن و نظارت ضعیف بر ایمنی به عنوان مهمترین عوامل اصلی خطر سقوط از ارتفاع شناخته شدند.
نتیجه گیری: با مقایسه نتایج با تحقیقات پیشین و صحتسنجی مدل به وسیله پرسش از گروه ارزیابی، مشخص شد که روش پیشنهادی قابل اعتماد و کاراست. نظر به اینکه مهمترین ریسک در کارگاه های ساختمانی سقوط از ارتفاع میباشد، لذا مدیران ایمنی پروژههای بلند مرتبه میتوانند ضمن استفاده از این روش، از عوامل مهم شناسایی شده بمنظور ارزیابی ایمنی و کاستن از خطر سقوط در این دسته از پروژه ها استفاده نمایند.
صنعت ساخت و ساز یکی از صنایعی است که در آن صدمات و حوادث منجر به فوت زیادی رخ میدهد به طور کلی، کارگاههای ساختمانی به دلیل وقوع زیاد حوادث هنوز به عنوان یکی از خطرناکترین محیط های کاری محسوب می شوند. به رغم تلاش برای کاهش حوادث منجر به فوت در کارگاههای ساختمانی، چنین حوادثی همچنان رخ میدهند. به ویژه، سقوط از سطوح کار در ارتفاع به عنوان مثال نردبان، داربست و سقفها که اغلب به عنوان یکی از علل اصلی حوادث مرگبار در پروژههای ساختمانی مطرح است
پیشگیری از سقوط از ارتفاع نه تنها برای کارگران و کارفرمایان، بلکه برای متخصصان بخش سلامت، ایمنی و بهداشت و بیمه شرکتها نیز مورد علاقه است با وجود تلاش های کارگران، اتحاد یه ها، کارفرمایان، متخصصان ایمنی، محققان و سازمانهای دولتی، حوادث سقوط در صنعت ساخت به عنوان عامل عمده مرگ و میر شناخته میشود .
عملکرد ایمنی در ساخت و ساز با بسیاری از عوامل مانند فرهنگ سازمانی، شیوههای نظارت، گردش کار، فشار کار، رقابت کارکنان، جلسات ایمنی و بودجه ایمنی در ارتباط است. مطالعات بسیار اندکی روی عوامل ریشه ای سقوط از ارتفاع به خصوص در صنعت ساخت و ساز انجام شده است. از جمله مهم ترین علل سقوط در صنعت ساخت و ساز را میتوان شیوه های کار ناایمن، تغییر مداوم محیط کار، آموزش ناکافی و استفاده نکردن از روشهای متعارف حفاظت از سقوط نام برد.همچنین از دست دادن تعادل یکی از علل اصلی سقوط از ارتفاع است
طبق نتایج تحقیقات گذشته ریسک سقوط از ارتفاع جزو مهمترین ریسک ها شناخته شده است
به عنوان مثال در سال 2006 بنتلی (Bentley) وهمکاران به بررسی عوامل ریسک سقوط از نردبان، داربست و... پرداختند و در سال 2008 زنگ (Zeng) و همکاران به برخی از حوادث از جمله سقوط از ارتفاع و ضربه ناشی از سقوط مواد به عنوان رایج ترین علت حوادث منجر به صدمات در چین اشاره کردند
همچنین طبق مطالعات انجام شده در دفتر آمار کار در سال 2010 ، سقوط، یک سوم از تمام تلفات کارگران ساخت و ساز را تشکیل میداد
در این مطالعه از روش تحلیل سلسله مراتبی AHP برای درجه بندی عوامل خطر استفاده شده است. روش AHP روشی موثر برای حل مسائل تصمیم گیری ، چند معیاره MCDM است که در زمینه های مختلف از جمله مدیریت ساخت وساز به طور گسترده استفاده شده است همچنین این روش برای مدیریت ریسک نیز به کار گرفته شده است. در سال 2011 ژنگ و همکاران از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی FAHP جهت ارزیابی ایمنی کار در محیط های گرم و مرطوب استفاده کردند
ایران کشوری در حال توسعه است که با توجه به افزایش جمعیت و شهر نشینی و به تبع آن کمبود زمین نیازمند ایجاد سازه های بلند مرتبه میباشد. این در حالی است که صنعت بلندمرتبه سازی به دلیل نو بودن با مشکلات ایمنی متعددی نظیر سقوط از ارتفاع روبرو است. بنابراین در این مطالعه عوامل اصلی خطر سقوط از ارتفاع شناسایی شده و با استفاده از روش FAHP رتبه بندی میگردند.
روش بررسی
در این مطالعه پروژه های بلندمرتبه سازی به دلیل اینکه خطر سقوط از ارتفاع در آنها محسوس تر است به عنوان مطالعه موردی در ایران انتخاب شد. از روش تحلیل سلسله مراتبی جهت رتبه بندی عوامل خطر سقوط از ارتفاع استفاده شد. در این مطالعه علل اصلی سقوط از ارتفاع به وسیله مطالعه پیشینه تحقیق، مصاحبه با کارشناسان و مشاهدات کارگاهی شناسایی شدند. در این مدل، ابتدا وزن علل سطح یک خطر(عوامل سازمانی، مدیریت، شخصی، تجهیزات و محیطی) با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی )ماتریس مقایسه زوجی( مشخص می شود. سپس از حاصل ضرب فازی وزن نسبی هر عامل سطح یک ( روش AHP ) در هر عامل سطح دو(نتایج کیفی پرسشنامه و فازی سازی نتایج)، رتبه بندی علل سطح دو خطر (عوامل پایه ای خطر) بدست خواهد آمد.
همچنین آنالیز درخت خطا (FFTA ) روی هر عامل سطح یک خطر انجام میشود و از حاصل ضرب فازی در وزن نسبی هر عامل سطح یک (روش (AHP در وزن هر عامل درخت خطا، رتبه بندی علل سطح یک خطر محاسبه خواهد شد
در مدل پیشنهادی، ابتدا گروه ارزیاب از بین متخصصین ایمنی پروژه ها انتخاب شدند. سپس با توجه به نظرات گروه ارزیاب، پرسشنامه ای در سه بخش تهیه گردید. بخش اول شامل مشخصات پاسخ دهندگان، بخش دوم تأثیر عوامل پایه ای بر روی ریسک سقوط از ارتفاع و بخش سوم مقایسه زوجی علل سطح یک ریسک بود. پرسشنامه به صورت عبارتهای زبانی( خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد) تهیه شد. تعداد ده پروژه بلند مرتبه( با تعداد طبقات بیش از 7 طبقه( به عنوان جامعه آماری در شهر کرمان انتخاب شدند.
کاربری این ساختمانها تجاری - اداری بود. کارگران این کارگاهها عموماً بومی استان بوده و همه آنها حداقل از تحصیلات ابتدایی برخوردار بودند. پرسشنامه بین مدیران و ناظران ایمنی این پروژه ها توزیع شد.
نتایج به دست آمده از تحلیل پاسخ دهندگان به پرسشنامه نشانگر آن است که 33 درصد لیسانس، 59 درصد فوق لیسانس و 8 درصد دارای مدرک دکترا بودند. در رابطه با سابقه کار در حوزه مرتبط با تحقیق، 25درصد پاسخ دهندگان دارای سابقه کمتر از 5 سال، 18 درصد بین 5 تا 10 سال، 41 درصد بین 10تا 15 سال و 16 درصد دارای سابقه بیشتر از 15 سال بوده اند.
از روش روایی محتوا برای اندازه گیری روایی پرسشنامه و همچنین از ضریب آلفای کرونباخ برای اندازه گیری پایایی پرسشنامه استفاده شد. در محاسبات ضریب آلفای کرونباخ برای پرسشنامه ها، مقدار 0.87 / بدست آمد که با توجه به بزرگتر بودن از 0.7 نشان دهنده پایایی خوب سؤالات پرسشنامه بود.
روش تحلیل سلسله مراتبی فازی :(FAHP) روش تحلیل سلسله مراتبی که توسط ساعتی در سال 1977 ایجاد شد، یک روش برای حل مسائل تصمیم گیری چندمعیاره با قرار دادن اولویت های آن هاست . هدف از روش AHP تصمیم سازی علمی و همچنین راهی برای ترکیب تحلیل کیفی و کمی فرایند است
یکی از مزیت های اصلی روش AHP ساختار ساده آن است. همچنین این روش مانند ریاضیات پیچیده نیست و به آسانی قابل درک است و به طور موثر میتواند برای هر دو دسته دادههای کمی و کیفی بکار رود
در روش AHP سنتی مقایسه زوجی میان معیارها به اعداد کریسپ محدود شده بود. به دلیل اینکه نسبت دادن مقدار معین به مقایسه معیارها دشوار است، این روش مورد انتقاد قرار گرفت. بنابراین به منظور مدلسازی این نوع عدم قطعیت، منطق فازی برای این روش معرفی شد. در مقایسه با روشهایی ارزیابی ایمنی موجود روش AHP فازی یک روش سیستماتیک و کارامد تر از دیگر روشهاست. این روش به طور
گسترده در مطالعات گذشته استفاده شده و تبدیل به یکی از بهترین روش ها در میان روش های مختلف به عنوان مثال هانگ - ارزیابی گردیده است .
به عنوان مثال هانگ (Haung) در سال 2008 از روش AHP فازی و ماتریس قضاوت کریسپ برای ارزیابی قضاوت های ذهنی کارشناسان توسط درک و احساس استفاده کرد
مراحل مدل فازی AHP شامل مراحل زیر است:
1- ایجاد ساختار سلسله مراتبی: پس از بررسی ها، ساختار سلسله مراتبی برای علل سطح یک خطر سقوط از ارتفاع تشکیل شد.
2- تاسیس ماتریس تصمیم گیری: وزن هر عامل از خطر با استفاده از ماتریس مقایسه زوجی تعیین می شود. در روش سنتی AHP از 9 مقیاس جهت نشان دادن جفت مقایسه استفاده می شد که در این تحقیق از اعداد فازی ذوزنقه به نمایندگی از مقیاس ذهنی برای مقایسه جفت مقایسه ها استفاده شد
کارشناسان بر اساس مقیاس های زبانی، مقایسه زوجی معیارها را انجام دادند و سپس نتایج با استفاده از مقیاس های فازی به اعداد فازی تبدیل شدند. تعیین وزن شاخص و نرخ ناسازگاری بر اساس نتایج مقایسه زوجی و تبدیل آنها به اعداد فازی ذوزنقه ای، محاسبه وزن محلی معیارها می باشد
روش آنالیز فازی درخت خطا FFTA : در این مطالعه جهت رتبه بندی علل سطح یک ریسک از آنالیز درخت خطا استفاده شد. از سال 1965 استفاده از به صنایع مختلف نظیر هوافضا، هسته ای شیمیایی و غیره گسترش یافت و از آن به طور گسترده جهت تجزیه و تحلیل قابلیت اطمینان و ایمنی سیستم ها استفاده شد. این روش بارها برای آنالیز حوادث، شناسایی ارتباط بین علت حوادث و منطق آنها استفاده شد. در این مطالعه درخت خطا برای هر یک از علل سطح یک )پنج درخت خطا برای عوامل سازمانی، مدیریت، شخصی، تجهیزات و محیطی( خطر سقوط از ارتفاع ترسیم شد و سپس با استفاده از روش درخت خطای فازی علل سطح یک ریسک رتبه بندی میشوند. علل سطح دو هر یک از علل اصلی ریسک توسط کارشناسان و مطالعه پیشینه تحقیق شناسایی آنالیز درخت خطا برای شناسایی علل ریشه ای خطر و ارزیابی احتمال رویداد اصلی (Top Event ) استفاده می شود. همچنین در این مقاله از مفهوم α-cut برای بدست آوردن احتمال رویداد اصلی استفاده می شود.
احتمال رویداد اصلی (TE) می تواند به وسیله احتمال رویداد پایه از طریق درخت بدسذت بیاید. هر کدام از رویدادهای پایه با یک دروازه منطقی به رویداد اصلی متصل هستند. در این روش دروازه های میانه برای احتمال رویداد )دروازه "و" با نماد و دروازه "یا" با نماد ) محاسبه می شود. علل سطح دو ریسک در این مقاله توسط دروازه "یا" به رویداد اصلی متصل شدند که احتمال رویداد فازی درخت خطا بر اساس مفهوم α-cut برای دروازه بدست می آید.
اعتبار سنجی مدل: به منظور بررسی قابلیت کاربرد، جامعیت و صحت روش و نتایج تحقیق، یک پرسشنامه جداگانه در پایان پژوهش طراحی شد. پرسشنامه طراحی شده شامل سه پرسش اصلی به شرح زیر است:
- قابلیت کاربرد: آیا روش پیشنهادی برای تمام کارگاههای ساختمانی قابل اجراست؟
- جامعیت: آیا روش پیشنهادی تمام جوانب ایمنی خطر سقوط از ارتفاع در کارگاههای ساختمانی را پوشش میدهد؟
- صحت: آیا نتایج رتبه بندی را تایید میکنید؟ این پرسشنامه بین کلیه کارشناسان پروژه ها) 10متخصص ) توزیع و تکمیل شد که در بخش یافته ها نتایج تجزیه و تحلیل پرسشنامه آورده شده است.
یافته ها
نتیج محاسبات روش AHP به شرح زیر است:
- محاسبه نرخ ناسازگاری ماتریس مقایسه: نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی 0.08 بدست آمده که با توجه به کوچکتر بودن نرخ ناسازگاری از 0.10 پاسخ های کارشناسان از سازگاری کافی برخوردار است.
2 - محاسبه وزن نسبی هر شاخص با استفاده از روش AHP به دست آمده است که ابتدا به صورت وزن فازی بوده فازی زدایی صورت گرفته است.
علل سطح دو خطر سقوط از ارتفاع بر اساس حاصل ضرب وزن نسبی هر عامل از روش AHP در بازه هر عامل( نتایج پرسشنامه ) بدست آمد.
در این مطالعه با استفاده از روش آنالیز درخت خطای فازی (FFTA) وزن نسبی هریک از عوامل 5 گانه سطح یک خطر )سازمان، مدیریت، شخصی، تجهیزات و محیطی) بدست آمد که در نهایت از حاصل ضرب فازی وزن نسبی هر عامل در وزن هر عامل AHP در وزن هر عامل از روش درخت خطا (FFTA) رتبه بندی علل سطح یک خطر انجام شد.
در این بین مهم ترین آن عامل شخصی در ریسک سقوط از ارتفاع شناخته شد. در نهایت پرسشنامه اعتبارسنجی مدل پیشنهادی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که کارشناسان قابلیت کاربرد، جامعیت موضوع و صحت روش پژوهش این مقاله را تایید کردند.
بحث و نتیجه گیری
هدف از انجام مطالعه حاضر ارایه چارچوبی برای رتبه بندی علل اصلی ریسک های ایمنی در پروژه های ساخت و ساز بوده که به بررسی جامع، دقیق و ریشه ای انواع حوادث می پردازد. بدین منظور با استفاده از درخت خطا، منطق فازی و روش AHP چارچوب مورد نظر پیشنهاد گردید و رتبه بندی علل اصلی خطر سقوط از ارتفاع در پروژههای بلند مرتبه سازی بررسی شد. اعتبار یافته های تحقیق حاضر از جنبه های زیر مورد بررسی قرارگرفته است:
- در این تحقیق با استفاده از روشهای FAHP و FFTA رتبه بندی علل ریسک سقوط از ارتفاع بررسی شد که عامل شخصی مهمترین علت خطر سقوط ازارتفاع شناخته شد که با نتایج تحقیقات پیشین (مانند کاسکوتس (Kaskutas) و همکاران در سالهای 2010 و 2012 , سوست (Swuste ) و همکاران در سال 2012 و لیسکومب (Lipscomb) و همکاران در سال 2008 , دانگ و همکاران در سال 2012 و چوی در سال 2008 هم خوانی دارد.
- هانگ و همکارانش در سال 2012 آموزش ایمنی به کارگران را جزو مهمترین عوامل کاهش خطر سقوط از ارتفاع عنوان نمودند. در مطالعه حاضر نیز بحث آموزش رتبه بالایی را کسب کرد (رتبه 5در بین 23 عامل) که نشان دهنده اهمیت فراوان آموزش است. لذا آموزش ایمنی به کارگران و طراحی و ارائه برنامه آموزش ایمنی در کارگاه های ساختمانی امری ضروری می باشد.
- در این تحقیق بعد از عوامل شخصی و مدیریتی، عامل تجهیزات و موانع که شامل اقدامات حفاظتی و پیشگیرانه نظیر( قرار دادن موانع و گاردریل دربازشوهای سقف و پرتگاهها (است جزو مهمترین عوامل شناخته شد که پس از عامل شخصی، اقدامات حفاظتی و پیشگیرانه به عنوان مهمترین عامل در پیشگیری از سقوط از ارتفاع تعیین گردیده است.
- در این مطالعه عامل فیزیکی و محیطی کم اهمیت ترین عامل در بروز خطر سقوط از ارتفاع شناخته شد. این یافته با نتیجه تحقیق چی (Chi) و همکارانش در سال 2005 که نشان داد عوامل فیزیکی و محیطی، کم اهمیت ترین عامل در حوادث سقوط محسوب میشوند، هم خوانی دارد.
- با مقایسه نتایج این پژوهش با تحقیقات پیشین مشخص شد که با در نظر گرفتن معیارهای آموزش ایمنی کارگران، انتخاب کارگران با تجربه، روشهای ایمن در کار و مدیریت و نظارت مستمر، میتوان خطر سقوط از ارتفاع در پروژه های ساختمانی را کاهش داد.
- همچنین از سوی دیگر، بر اساس نتایج اعتبار سنجی مدل پیشنهادی، قابلیت کاربرد، جامعیت موضوع و صحت روش پژوهش این مقاله مورد تایید کارشناسان پروژه ها قرار گرفت.
نتایج به دست آمده از تحلیل علل خطر سقوط از ارتفاع نشان داد که، رویکرد چندوجهی برای کاهش خطر سقوط از ارتفاع نیاز است. علاوه بر اجرا و کنترل برنامه ایمنی در کارگاه و مسائل مربوط به پیشگیری و تجهیزات حفاظتی، بحث آموزش ایمنی نیز به منظور دستیابی به اهداف کاهش خطر توصیه میشود.
همچنین به کمک این روش میتوان به علل ریشه ای انواع حوادث پرداخته و در نهایت به صورت دقیق استراتژی های کاهش ریسک را ارائه نمود. این مدل میتواند به مسئولان ایمنی کارگاههای ساختمانی برای شناسایی ریسکها، شناسایی علل ریشه ای آنها و ارائه ابزارهای کنترل ریسکها کمک شایان توجهی نماید.
پیشنهادات: در مطالعات آینده عوامل محیطی مانند گرما و رطوبت و عواملی همچون بومی بودن، تجربه کاری و خستگی کارگران باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد. همچنین این مطالعه بررسی یک نمونه محدود بود